Монголын театрын тайзнаа 1998 онд анх тавигдсан Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн агсны “Тамгагүй төр” жүжиг 2022 онд найруулагч Б.Баатарын шинэчилсэн найруулгаар дахин амилж, үзэгчдийг дахин дахин алмайруулсан онцгой бүтээл боллоо. “Хүннү хаадын эмгэнэлт явдал” хэмээх тодотголтой энэ зохиол нь зохиолчийн яруу найргийн хамгийн оргил илэрхийлэл төдийгүй драматурги, гүн ухаан, түүхийн уялдаа, уран сайхны хэлбэршлийн хувьд ч Монголын тайзны урлагт өмнө байгаагүй өндөр тавцанг бий болгосон бүтээл билээ.
Зохиолын бүтэц, дүрүүдийн гүн сэтгэлзүй, яруу хэллэг, шүлэглэсэн найруулга, мөн драмын үйл явцын өрнөл бүхэн зөвхөн театрын тайз төдийгүй үзэгчдийн сэтгэлд гүн мөр үлдээхүйц онцгой байж чадсан. Үүнийг шинэчлэн найруулахын тулд найруулагч Б.Баатар зөвхөн жүжиг доторх утга, бүтэцтэй биш, Б.Лхагвасүрэнгийн яруу найргийн хэлний мөн чанартай тулж, түүнийг тайзны уран хэлээр “тоглуулах” эрэл, зориг гаргажээ. Үзэгчдийн зүгээс “яруу найргийг зөвхөн уншаад өнгөрөөх биш, тайзнаа мэдрүүлсэн” бүтээл болсон гэх үнэлгээ гарч буй нь ч үүнийг батална.
Бүжиг, пантомим, үггүй жүжиглэлт, гэрэл, хөгжим, тайзны орон зай зэрэг олон уран сайхны элементүүдийг хослуулсан найруулга нь зөвхөн нэг хэсэгт бус бүтэн жүжгийн туршид зохион байгуулагдсан нь энэ жүжгийг театрын урлагийн цоо шинэ хэлбэрт аваачсан гэж хэлж болохоор. Тэр дундаа Арчуг хааны сэтгэлийн эргэлзээ, Цэцэр хатны шаналал, Эгэрэгийн хорлол, Гүргэлийн үнэнч хайр зэрэг сэтгэл зүйн нарийн төвөгтэй хэлбэрүүдийг үгнээс гадна хөдөлгөөн, дуу, орон зайн хэмнэлээр илэрхийлсэн нь “адын санаа” гэх тодотголыг бодитой болгов.
Сэтгэл хөдөлгөм бүжгийн найруулгыг Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Баярбаатар, Үндэсний урлагийн их театрын дэглээч Х.Хашхүү нар хийсэн бөгөөд тэд зөвхөн тайзны гоо зүйн асуудалд төвлөрсөнгүй. Харин түүх, соёл, язгуур урлаг, сэтгэл зүйн архетипийг ч судалж, дүрийн дотоод хэмнэлийг илэрхийлэхэд бүжигчдийн биед “сэтгэлийн хэл” суулгаж өгчээ. Хааны хилэнг бүжгийн хэлээр, хатны шаналлыг хөдөлгөөний далд дүрслэлээр илэрхийлнэ гэдэг зөвхөн мэргэжлийн түвшинд бус, мэдрэмжийн өндөр зохицлыг шаардсан чамбай ажиллагаа юм.
Хөгжмийн хувьд ч уг жүжиг амжилттай уялдаж чадсан. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн М.Бирваа, хөгжмийн зохиолч Б.Одбаяр нарын бүтээл жүжгийн сэтгэл хөдлөлийн нумыг уран нарийн хөгжмөөр дагуулж, хэлэмжийг нь баяжуулжээ. Энэ нь зөвхөн дуу, аялгуу төдий бус утга агуулгын гүн давхаргыг хөгжмийн хэлээр нөхөж өгсөнд оршино.
Тайз, гэрэлтүүлэг, хувцасны найруулгад уламжлал болон орчин үеийн авангард хандлагыг зохистой хослуулсан нь жүжгийн орон зай, цаг хугацааны мэдрэмжийг гүнзгийрүүлж, үндсэн зөрчил, дүрийн онцлог, хувь заяаг илүү тодорхой болгосон. Түүхэн ахуй, эрх мэдлийн хуйвалдаан, ёс зүйн үнэлэмж зэрэг гүн сэдвүүдийг жүжгийн бүхий л хэсгээр дамжуулан үзүүлсэн нь найруулагчийн уран чадвар, зоригтой сэтгэлгээг харуулна.
Жүжгийн нэрийг “Тамгагүй төр”-өөс “Монгол хаан” болгон өөрчилсөн нь төр, хаан хоёрын зөрчил, бэлгэдлийн ухагдахуунуудыг дахин тодотгосон уран найруулгын шийдэл боловч, түүнийг бүтээлч тайлбарын хүрээнд авч үзэх ёстой. Жүжигчдийн хувьд Г.Эрдэнэбилэг, С.Болд-Эрдэнэ, Ш.Доржсүрэн нарын тоглолт тодруулбал дүрдээ “амь” орсон мэт байж, яруу найргийн хэлний цохилтыг биеэр дамжуулан хүргэж чадсан.
Харин Гүргэл, Хүчир хоёрын дүрийг илэрхийлсэн жүжигчдийн хувьд дотоод тээшээ бүрэн гүйцэт эзэмшиж чадаагүй, үг, хөдөлгөөний илэрхийллийг нэг түвшинд хүргэхэд тодорхой сул тал ажиглагдсаныг шүүмжлэгчид онцолжээ. Гэхдээ бүтээлийн өргөн цар хүрээ, найруулгын гүнзгий санааг харгалзан үзвэл энэ бол засаж залруулах боломжтой хэсэг бөгөөд гол бүтэц, тавилт, шийдэлд сөрөг нөлөө үзүүлээгүй байна.
“Тамгагүй төр” бол яруу найргийг тайзан дээр амилуулсан цорын ганц жүжиг биш байж болох ч, түүнийг драматургийн түвшинд өндөр эрч хүчтэй, олон урлагийн хэлээр дамжуулан гүйцэтгэсэн шинэчлэл бол “Херо” Б.Баатарын хувьд хувьсгал хэмээн нэрлэхүйц ажил байлаа. Монголын театрын түүхэнд тэрбээр өөрийн өнгө төрх, арга барил, хүчирхэг концепцоор “Тамгагүй төр”-ийн шинэ түүхийг сийлсэн нь гарцаагүй.
